آزبست یا پنبه نسوز، گروهی از کانیهای معدنی منیزیم و سیلیسیوم است که بهصورت الیاف معدنی در طبیعت یافت میشود. این ماده به دلیل مقاومت بالا در برابر حرارت، مواد شیمیایی و سایش، در صنایع مختلف از جمله ساختمانسازی، تولید لولههای سیمانی، عایقهای حرارتی و لنت ترمز خودروها کاربرد داشته است. با این حال، خطرات ناشی از استنشاق الیاف آزبست باعث شده که استفاده از آن در بسیاری از کشورها محدود یا ممنوع شود.
در ایران، معدن حاجات نهبندان در استان خراسان جنوبی بهعنوان مهمترین منبع تولید آزبست شناخته میشود. این معدن در دهههای گذشته بخش عمده نیاز کشور به آزبست را تأمین میکرد. علاوه بر این، معادن دیگری نیز وجود داشتند که بهصورت محدود و بسته به نیاز کشور فعالیت میکردند، اما بسیاری از آنها به دلیل مسائل زیستمحیطی و بهداشتی تعطیل شدند.
| استان/منطقه | وضعیت ذخایر آزبست | میزان فعالیت |
|---|---|---|
| خراسان جنوبی (نهبندان) | معدن حاجات – اصلیترین منبع | استخراج محدود و سابقه طولانی |
| کرمان | ذخایر پراکنده، گزارشهای اکتشافی | بهرهبرداری محدود |
| یزد | شناسایی در کنار سایر کانیها | استخراج محدود |
| خراسان رضوی | ذخایر گزارششده در برخی نقاط | فعالیت کم و پراکنده |
الیاف آزبست بسیار ریز و سبک هستند و بهراحتی در هوا معلق میشوند. استنشاق طولانیمدت این الیاف میتواند منجر به بیماریهای جدی مانند:
| نوع آزبست | ویژگیها | میزان خطر برای سلامتی |
|---|---|---|
| کریزوتیل (سفید) | نرم، انعطافپذیر، پرکاربرد در صنعت | متوسط |
| آمفیبولی (آموسیت، ترمولیت، کروسیدولیت) | شکننده، الیاف سوزنی، معلق در هوا | بسیار بالا |
آزبست در ایران بهویژه در معدن حاجات نهبندان تولید میشد و در صنایع مختلف کاربرد داشت. با وجود مزایای صنعتی، خطرات جدی برای سلامت انسان و محیط زیست باعث شده که استفاده از آن کاهش یابد و بسیاری از معادن تعطیل شوند. آینده صنعت ایران نیازمند جایگزینی مواد ایمنتر و سازگارتر با محیط زیست است تا هم نیازهای صنعتی تأمین شود و هم سلامت جامعه حفظ گردد.
